Wysoka

HISTORIA WYSOKIEJ

Miasto i Gmina Wysoka położone są na historycznych terenach Krajny. Pierwszy zapis dotyczący Wysokiej pochodzi z XIII wieku. W dokumencie z 1260 roku zapisano nazwę wsi – Visoka – którą książę wielkopolski Bolesław Pobożny podarował Mikołajowi z Gostynia z rodu Łodziów, późniejszemu podkomorzemu poznańskiemu. Odtąd stała się ono dość ważnym punktem przy szlaku prowadzącym z Poznania do Złotowa i Krajenki, który łączył grody wielkopolskie z Gdańskiem. Nazwa miejscowości pochodzi od przymiotnika „wysoki" i została nadana osadzie ze względu na jej położenie u stóp wzniesienia.

Proces lokacji miasta na prawie magdeburskim trwał niespełna 20 lat. Po raz pierwszy Wysoka została nazwana miastem w dokumencie z 1505 roku, ale za datę utworzenia miasta przyjmuje się rok 1521, kiedy właściciel tutejszych dóbr - Stanisław Kościelski, wydał przywilej na cztery jarmarki, co w owych czasach oznaczało zatwierdzenie samodzielności prawnej danej miejscowości.

Wysoka przez kilka wieków była własnością szlachecką. Kolejnymi właścicielami tutejszych dóbr ziemskich były znane rody: Danaborscy herbu Topór, Kościelscy herbu Ogończyk, Smoguleccy herbu Grzymała i Raczyńscy herbu Nałęcz. W dziejach miasta szczególnie zapisała się Apolinara Eleonora ze Smoguleckich Tuczyńska, która w 1695 r. sprowadziła Zakon Kanoników Regularnych Reguły św. Augustyna (zakonnicy przebywali tu przez 90 lat) oraz była fundatorką klasztoru i kościoła budowanego w latach 1707-1715, który istnieje po dziś dzień.

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Wysoka z całą okolicą została zajęta przez Prusy i wcielona do prowincji Prusy Zachodnie. Ówczesny właściciel majątku Kazimierz Raczyński sprzedał włości w pruskie ręce. W latach 1807-1815 Ziemia Wysocka, tak jak cała Wielkopolska, weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Po upadku Napoleona i Kongresie Wiedeńskim została z powrotem włączona do Prus i znalazła się w granicach administracyjnych Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1870 r. Provinz Posen). Miasto powróciło do Polski 22 stycznia 1920 r. Chwalebną kartę w historii tego regionu zapisały walki Powstania Wielkopolskiego. Wysoka była wysuniętym najdalej na północ miejscem powstańczego zrywu. Tutaj właśnie, w 1919 roku, wojska powstańcze pod dowództwem por. Józefa Lubińskiego stoczyły zacięte boje. W traktacie wersalskim wytyczono granicę polsko-niemiecką w odległości 8 km od Wysokiej. Na chwałę poległych powstańców w mieście wystawiono w 1928 r. pomnik. W 1939 r. zburzyli go Niemcy. Został odbudowany w 1996 r.

W wyniku reformy administracyjnej Polski w 1933 r. Wysoka stała się siedzibą gmin miejskiej i wiejskiej, która zajmowała 14 gromad na obszarze 123 km² i liczyła 5500 mieszkańców. Należała do powiatu wyrzyskiego, który wchodził w skład województwa poznańskiego, a od 1938 r. województwa pomorskiego.

Okres II wojny światowej i okupacji był dla Ziemi Wysockiej tragiczny w skutkach. Wysoka i okoliczne miejscowości zostały zajęte już 1 września 1939 r. Od razu były śmiertelne ofiary wśród ludności polskiej we wsi Stare oraz w samej Wysokiej. Najtragiczniejszym wydarzeniem była egzekucja 19 obywateli Wysokiej dokonana przez hitlerowców w okolicy Góry Wysockiej w październiku 1939 r. Miejsce kaźni upamiętnia dziś kamienny pomnik, postawiony w latach sześćdziesiątych minionego wieku. Ziemia Wysocka odzyskała wolność w styczniu 1945 r.

W 1846 r. wielki pożar pochłonął niemal całą zabudowę miasta. Z pożogi ocalało niewiele budynków, w tym kościół. Miasto zostało szybko odbudowane, ale pokłosiem tego tragicznego wydarzenia jest to, że obecnie najstarsze domy w Wysokiej pochodzą z polowy XIX wieku.

Poaugustiański Zespół Klasztorny

W 1698 roku właścicielka Wysokiej, Apolinara Tuczyńska zapisała wsie Dębówko i Jeziorki dla kanoników laterańskich reguły św. Augustyna na założenie klasztoru w Wysokiej, w którym miało przebywać pięciu duchownych. Motywem podjęcia takiej decyzji było to, iż w tutejszym kościele spoczywały szczątki jej krewnych z rodziny Smoguleckich i Czarnkowskich.

W 1707 r. wystarała się o brewe papieża Klemensa XI, zezwalające na budowę i założenie nowego klasztoru w Wysokiej. Budowę domu zakonnego i kościoła ukończono w 1715 r. Konsekracji kościoła dokonał w 1729 r. arcybiskup Teodor Potocki.

W 1785 roku, po dziewięćdziesięciu latach pracy w Wysokiej, nastąpiła kasata zakonu kanoników laterańskich. Sprawy klasztorne porządkował ks. Oficjał Wojciech Józef Steinert. On też dokonał ostatecznej przebudowy i wykończenia kościoła, nadając mu dzisiejszy kształt.

Opis:

W skład zespołu kościelnego otoczonego niewysokim murem wchodzą: kościół, dzwonnica oraz dawny klasztor kanoników laterańskich (obecnie plebania). Na teren kościoła prowadzą dwie ozdobne bramy.

Kościół zbudowany z cegły, otynkowany. Trójnawowy, z wyodrębnionym prezbiterium, nakryty sklepieniami żaglastymi. Fasada z ozdobnym portalem ujmującym główne wejście do kościoła i dwiema narożnymi wieżyczkami.

Kościół posiada kompletnie zachowane barokowe wyposażenie z I poł. XVIII w., w skład którego wchodzi ołtarz główny, ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica.

W ołtarzu głównym XVII – wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Po bokach figury świętych Stanisława i Wojciecha oraz czterech zakonników.

W ołtarzu bocznym p.w. św. Walentego figury św. Marcelina, św. Piotra egzorcysty ­- męczenników rzymskich i św. Romana, rzeźba św. Stanisława Kostki oraz  XX – wieczny obraz patrona namalowany przez ks. Dziedzię.

W ołtarzu bocznym p.w. św. Augustyna figury przedstawiające św. Akwilina, klęczącego mężczyznę i żołnierza, rzeźba św. Jana Nepomucena oraz obraz przedstawiający śmierć św. Augustyna.

W trzecim ołtarzu bocznym p.w. św. Antoniego, w polu środkowym, obraz patrona, wyżej obraz św. Wawrzyńca.

Całość dopełnia belka tęczowa, na której krucyfiks w otoczeniu uskrzydlonych aniołów.

Na chórze muzycznym organy z końca XIX w.

W dzwonnicy wzniesionej w latach sześćdziesiątych XVIII wieku zawieszone są trzy dzwony. Najstarszy, fundacji Mikołaja Smoguleckiego i jego żony Franciszki został odlany w 1664 roku. Pozostałe dwa mniejsze pochodzą z 1827 roku.

„Pastorówka”

 Do dziś, niedaleko nieistniejącego już kościoła ewangelickiego, stoi pastorówka. W okresie powojennym, do 2009 roku, umieszczony był tam Ośrodek Zdrowia.

Poczta

 Poczta w Wysokiej powstała wkrótce po wyzwoleniu w 1919 r. Do końca roku 1990 mieściła się w budynku przy ulicy Pocztowej.

Młyn

W okresie międzywojennym w mieście działały trzy młyny. Te działały również w okresie powojennym.

Dawny budynek miejskiego ratusza

 Po odzyskaniu niepodległości siedzibą ratusza miejskiego był budynek przy Placu Wolności.

Szkoła

 Niemal cały XX wiek szkoła mieściła się w budynku wzniesionym w 1904 r. przy Placu Wolności.

Strzelnica

 Przy ulicy Strzeleckiej znajduje się budynek, będący w okresie międzywojennym siedzibą działającego w Wysokiej bractwa kurkowego. Potocznie przez mieszkańców do dziś nazywany strzelnicą, pomimo iż obecnie znajduje się tam lokal „Pokusa”.

Dworzec kolei wąskotorowej

  21 lutego 1895 „Wyrzyskie Koleje Powiatowe” otworzyły linię Białośliwie – Pobórka – Nieżychowo – Zakłady Przemysłowe – Jeziorki – Czajcze – Kijaszkowo – Kruszka – Szczerbin – Łobżenica wraz z odgałęzieniem do Wysokiej. Z tego okresu pochodzi też budynek dawnej stacji kolejki wąskotorowej.

Pomnik Powstańców Wielkopolskich

  W 1928 roku, w dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości, wystawiono przed ratuszem pomnik, na którym wyryto nazwiska poległych w walkach o Wysoką – Józefa Lubińskiego, Józefa Orlińskiego, Wojciecha Kluczki, Franciszka Kowalskiego, Józefa Boińskiego i Augustyna Zielińskiego. Rozebrano go wkrótce po wybuchu wojny w 1939 r. Po 1945 roku na jego miejscu na długo stanął pomnik żołnierzy Armii Czerwonej. Staraniem mieszkańców zrekonstruowano go w 1996 roku.

Pomnik Powstańców Wielkopolskich II

  Staraniem mieszkańców miasta, na rynku głównym postawiono pomnik Powstańców Wielkopolskich dnia 1 września 1978 r. Poświęcono go jednak nie tylko powstańcom, ale wszystkim pomordowanym przez hitlerowców.

Pomnik w Górach Wysockich

 Pomnik wybudowany w latach sześćdziesiątych na cześć 19 obywateli miasta, którzy jednej nocy, we wspólnej mogile, zostali zamordowani przez hitlerowców w Górach Wysockich jesienią 1939 roku.